شیعيان عراق از انزوا تا حکومت

علي رغم اینکه جامعه عراق از مذاهب متعددی تشکیل یافته اما عراق از زمان تشکیل دولت جدید در سال 1921، تقسیمی مذهبی از نوع آن چه پس از اشغال عراق در سال 2003 پديد آمد را شاهد نبوده است. از اين زمان به بعد بود كه کشتار و درگیری های مذهبی تمام نواحی این کشور را به خاک و خون کشید، به گونه ای که تحلیلگران و سیاستمداران را وا داشت تا آن چه را در عراق امروز در حال وقوع است«جنگ داخلی» بنامند.
سرنگونی رژیم صدام، نقطه عطفی در وضعیت شیعیان عراق بود و اگر چه بخش گسترده ای از شیعیان در دوران رژیم گذشته در معرض انزوا و ستم بودند، اما وضعیت کنونی ایشان در عراق بعد از صدام به طور کلی متفاوت است. به طوری که بر حکومت و مناصب اصلی آن سلطه دارند و حتی رهبران و نیروهای شیعی متهم به اتخاذ سیاست تبعیض مذهبی هستند!
وضعیت اسکان در عراق به تنوع در ترکیب نژادی و ترکیب مذهبی موسوم است، ترکیب اول اعراب و اکراد و ترکمان ها ، آشوری ها و فارسها و بعضی دیگر را شامل می شود و ترکیب دوم، مسلمانان، مسیحیان، صائبیها، یزیدیها، زردتشتیها و برخی دیگر را.
اما ویژگی عراق این است که این دو ترکیب غالباً در امتزاج با یکدیگرند به طوری که عرب ها شیعه و سنی و مسیحی، اکراد شیعه و سنی و یزیدیها و زرتشتیها را در بر دارد.
امار دقیق و رسمی در مورد ترکیب دموگرافی عراق وجود ندارد و در این خصوص تفاوت گسترده ای بین منابع یافت میشود، در حالی که گزارش«آزادی دینی در جهان» بیانگر این نکته است که شیعه اکثریت جمعیت را داراست و تعدادشان 65-60درصد کل ساکنین (حدود 26میلیون نفر)است اما جامعه شناس معروف عراقی [سني] دکتر فالح عبدالجبار بر این ادعاست که شیعه 5/53 درصد از کل ساکنین را در سال 2000، شامل می شود و اهل سنت 3/42 درصد. [با احتساب كردها]
عراق به واسطه ی داشتن یک ویژگی از دیگر جوامع متمایز می شود و آن ازدواج و پیوند زناشویی میان دو طایفه ی شیعه و سنی است. ديگر اين كه بسیاری از قبایل مشتمل از افراد شیعه و سنی میباشد، برای مثال قبیله ی جبور از افراد شیعه و سنی تشکیل یافته است. همینطور از اين قبیله ، عشيره اي که در شمال موصل ساکن است پیرو مذهب سنی شافعی و عشیره ای که در شرق العماره وجنوب الکوت سکونت دارند شیعی مذهبند و بسیاری دیگر از عشایر نیز چنین اند.
جمعیت اعراب بر شیعیان غالب است از جمله آنها ، ترکمانها و کرد های فیلي هستند. گروهی از شیعیان نیز اصالت فارسی (ایرانی) دارند.
تمرکز شیعیان در استان های در استانهای جنوب کشور و مناطق فقیر پایتخت (بغداد) و به خصوص شهر صدر(واقع در شرق بغداد، با جمعیتی بالغ بر 2 میلیون نفر) است.
مذهب جعفری مذهب حاکم در میان شیعیان عراق است که بر حسب التزام به تعالیم این مذهب به متدینین و غیر مذهبی ها تقسیم می شوند، به طوري که دسته ی دوم از تعداد و نفوذ کمتری برخوردارند، به این اعتبار که مراجع دینی بر جامعه شیعیان و نیروهای سیاسی آنها سلطه دارند و این چیزی است که شعار «حوزه مرجع ماست» به اشاره آن را بیان می کند؛ شعاری که در سالهای اخیر بر زبان شیعیان جاری بوده است
عراق پایگاه اول تشیع و مهد آن است و نجف از لحاظ تاریخی مرکز علمی اصلی شیعه حتی در دهه های قرن گذشته بوده است. حوزه نجف اولین مدرسه حقیقی و یا مرکز فقهی شیعی است که در قرن یازدهم میلادی (پنجم هجري) تأسیس شد.
عراق همچنين دربردارنده شهرهای مقدس شیعه است که آرامگاه امام علی (ع)، امام حسین (ع) و چهار امام دیگر از امامان شیعه در نجف، کربلا، کاظمین و سامرا واقع است.
این امر موجب شده عراق مکانی باشد برای آمد و شد شیعیان از تمام نقاط جهان به خصوص ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس.
از نقطه نظر تاریخ، در عراق بسیاری از مراجع بزرگ دینی شیعه ظهور کردند که چهارتن از ایشان برجسته ترین علمای حوزه در نجف و شاخص مرجعیت اند. آیت الله سیستانی که در رأس ایشان است، آیت الله فیاض، آیت الله بشير نجفی و آیت الله محمد سعيد حکیم. در این میان به جز آیت الله حکیم، سه مرجع دیگر از نژاد غیر عراقی هستند، آیت الله سیستانی از ایران، آیت الله فیاض از افغانستان و آیت الله نجفی از پاکستان هستند.
بعد از سال 2003 بار دیگر اختلاف تاریخی در جامعه شیعی بین حوزه علمیه ای که [مخالفان] بر آن لفظ «حوزه صامت» اطلاق می كنند و اکنون مراجع دینی نجف به رهبری آیت الله سیستانی نماینده این جریان هستند و در واقع دخالتی در مجادلات سیاسی ندارند! و از طرفی «حوزه ناطق» که به دخالت مستقیم در مسائل اجتماعی و سیاسی فرا می خواند و در حال حاضر رهبر جوان شیعی مقتدی صدر در پیروی از راه پدرش، مرجع بزرگ، محمدصادق صدر، نماینده این حوزه است، بروز کرده است.
این اختلاف آثاري در جامعه شیعی داشته است. از جمله حادثه ترور یکی از رهبران شیعه، عبدالمجید خوئی در آوریل 2003 بدست عناصر [ي كه گفته مي شود] وابسته به جریان صدر [هستند] ، همچنین زد و خوردهایی که میان طرفداران سیستانی و عناصر جیش المهدی وابسته به مقتدی صدر صورت گرفت و این در حالی بود که عناصر جیش المهدی سعی در تسلط بر حرم امام حسین و ابوالفضل العباس در کربلا داشتند. همینطور درگیریهایی که بین عناصر جیش المهدی و سازمان بدر مجلس اعلی انقلاب اسلامی در جنوب این کشور در آگوست 2005 رخ داد.
رژیم از هم فروپاشیده عراق (صدام) به شیعیان فرصت نمی داد تا با آزادی کامل به عمل به شعائر دینی شان بپردازند، به دنبال سقوط این رژیم شیعیان بر هویتشان تأکید و از این فضای باز جدید در جهت برپایی شعائر دینی شان بهره بردند، این امر در مراسم راهپیمایی به مناسبت عزاداری حسینی به سمت کربلا نمود پیدا کرد که در آن حدود 3 میلیون شیعه شرکت داشتند (آوریل 2003).

وضعیت سیاسی – اجتماعی

از زمان تصدی حکومت عراق، به توسط حزب بعث در سال 1968، نیروهای شیعی اساس مخالفت با اين دولت را بنا نهادند و بسياري از رهبران شيعه در اين راه کشته شدند مانند: علامه محمد باقر صدر، مرجع بزرگ محمد صادق صدر، محسن حکیم و رهبران سیاسی شان نیز سرکوب شدند، از این رو بیشتر نیروهای سیاسی شیعی تبعیدگاه را پایگاهی برای خود قرار دادند، بخصوص در ایران ، سوریه و اروپا.
مهمترینشان حزب الدعوه بود که اولین سازمان سیاسی شیعی بر عراق محسوب می شود و همینطور مجلس اعلی انقلاب اسلامی. هزاران تن از شیعیان عراق به دست رژیم سابق کشته شدند، به خصوص در جنبش شیعیان و جنوب در آغاز جنگ خلیخ فارس در سال 1991.
اما بسیاری از تحلیل گران بر این مدعا هستند که سرکوب شیعیان توسط رژیم سابق اساس مذهبی نداشته، بلکه رژیم بعث همه مخالفین را با هر دین و مذهب و قومیتی مورد شدت و خشونت قرار می داده و این سرکوب هنگامی که مخالفت با پیمانهای منطقه ای همراه می شد، بیشتر می گردید و این در مورد شیعیان و اکراد به یک میزان اعمال می شد.
با سقوط رژیم صدام شیعیان برآن شدند تا از این فرصت تاریخی بهره برند تا سهمی از حکومت داشته باشند که موقعیت دموگرافی شان را منعکس کند. آمریکائیها که در ابتدا در این انگار بودند که شیعیان با وجود داشتن اکثر جمعیت، دورانهای جدید از حکومت این کشور محروم بودند از اين وضعيت حمايت كردند.
آمریکائیها همچنین از تشکیل نظام سیاسی جدید نیز طبق اصل «تفکیک مذهبی» حمایت کردند.
شروع تشکیل این نظام با تشکیل مجلس حکم انتقالی و بعد وضع قانون اساسی موقت (قانون اداره دولت عراق در دوره انتقال) به منظور رسیدن به قانون اساسی دائم بود که ستاد بررسی (مبارزه ) با بحران در گزارشی آن را «سند مذهبی» نامیده است، و در نهایت تقسیم پستهای ریاست حکومت و پستهای کابینه در دولتهای متعدد، که آخرین آنها حکومت نوری مالکی است. (شیعیان پست نخست وزیری، یکی از نائب های رئیس جمهور و رئیس مجلس نمایندگان و مهمترین مناسب کابینه را در دست گرفتند.) همچنین بازسازی دستگاه های امنیتی و حفاظت ملی بر اساس اصول مذهبی انجام شد.
مذهب گرایی در صحنه سیاسی عراق با قدرت ظهور کرد، به طوري كه احزاب و سازمانهای سیاسی تریبونهای مذهبی و نژادی بودند و طبق نظر بسیاری از تحلیل گران، برای اولین بار در تاریخ عراق، هویت مذهبی و نژادی، یک اصل در سیاست عراق گردید. رأی گیری در انتخابات قانون اساسي (نوامبر و دسامبر 2005) با تکیه بر انتسابات مذهبی و نژادی برگزار شد.
در میان احزاب و نیروهای سیاسی و جریانها و مراجع دینی طرفداران مذهب شیعه بیش از دیگر مذاهب به صحنه آمدند و لیست ائتلاف یکپارچه عراق بیشترین تعداد کرسی را در دولت موقت ملی بدست آوردو این لیست همچنین حدود نیمی از کرسی های مجلس نمایندگان (128 کرسی از مجموع 275) را نیز که انتخاباتش در دسامبر همان سال برگزار شد بدست آورد.
عراق صحنه درگیری بین سنی و شیعه است آن گونه که دهها هزار نفر از هر دو طرف قربانی این درگیری ها شدند. نیروهای سنی شبه نظامیان شیعه و گروه های شهادت طلب را متهم به مورد هدف قراردادن اهل سنت کردند، این در حالی است که نیروهای شیعی سازمانهای سنی/مسلح را به مورد هدف قرار دادن شیعیان متهم می کنند كه در رأس ایشان گروهک القاعده در عراق و سپاه انصار السنه هستند. از جمله کسانی که در این هدف گیری های دو طرفه جان باخت، آیت الله محمدباقر حکیم رئیس مجلس اعلی انقلاب اسلامی بود، که همراه با تعدادی دیگر از شیعیان در انفجاری که در آن مسجد امام علی (ع) در نجف مورد هدف بود (29 آگوست 2003) کشته شد.
این درگیریها پس از انفجار حرم امام هادی (ع) که یکی از مهمترین اماکن زیارتی مقدس شیعیان در شهر سامرا محسوب می شود، بیشتر شد به طوري که به دنبال آن خشم شیعیان منجر به حملاتی متقابل به تعدادی از مراكز اهل سنت در همه نواحی عراق گردید.

وضعیت اقتصادی

شیعه به طبقات مختلف اجتماعی طبقه سرمایه داران و مالکین بزرگ، طبقه متوسط، و طبقه کارگران زحمتکش و کشاورزان فقیر تعلق دارد. کشاورزان در جنوب و شهرك صدر تمرکز دارند و به گفته شیعیان آنان در رژیم صدام مورد هدف بوده اند و منطقه شان محرومترین مناطق کشور از لحاظ رفاه اجتماعی و اقتصادی است و در واقع آنها نماینده طبقه محروم عراقند. اما بسیاری از شیعیان اشاره به این دارند که وضعیت اقتصادی و اجتماعشان در حکومت جدید که خود شیعیان آن را در دست دارند بهبود چندانی نیافته است. اين به رغم آن است كه نخبگان سیاسی شیعه برای اين كار پیشگام شدند اما آنچه در سطح بازسازی و تأمین خدمات و احیای وضع اقتصادی دستاورد این نخبگان است، بسیار اندک است.

شخصیت های برجسته شیعه

آیت الله سیستانی بزرگترین مرجع شیعیان عراق است که بیشرین شیعیان و بخش بزرگی از شیعیان کشورهای عربی بخصوص کشورهای حوزه خلیج فارس مقلد ایشانند.

عبدالعزیز حکیم رئیس مجلس اعلی انقلاب اسلامی در عراق.

مقتدی صدر رهبر جریان «حوزه ناطقه» که به آن جریان صدری نیز گفته می شود و نظامیان جیش المهدی نیز وابسته به اویند.
آیت الله شیخ محمد یعقوبی که مرجع حزب فضیلت شمرده می شود.
نوری مالکی نخست وزیر فعلی عراق و یکی از رهبران حزب الدعوه،
ابراهیم جعفری نخست وزیر سابق عراق و از رهبران حزب الدعوه (كه اخيرا انشعاب كرد).
ایاد علاوی نخست وزیر سابق عراق و رئیس جنبش وفاق ملی عراق.
احمد چلبی رهبر کنگره ملی عراق ، که این دو جزء جریان غیر مذهبی شیعه محسوب می شود.
منبع:کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
/خ